Geschiedenis en cultuur van de middeleeuwen

De middeleeuwen vormden een lange periode uit de geschiedenis, die grofweg tussen 500 en 1500 na Christus plaatsvond. Vaak worden ze weggezet als een woest tijdperk waarin de ontwikkeling van de mensheid grotendeels stil bleef staan of zelfs achteruitging; de 'donkere eeuwen'. Dat beeld klopt niet, zeker niet voor de late middeleeuwen. Het was meer zo dat deze tijd een eigen karakter had. Er was wel degelijk van alles gaande en de middeleeuwse mens was letterlijk en figuurlijk volop in beweging. Artikelindeling (interne links)

• Deze special
• De eigen middeleeuwse wereld
• Edelen en ridders: feodale en hoofse cultuur
• Monniken en andere geestelijken: het geestelijke leven in de middeleeuwen
• De middeleeuwse stadscultuur in de late middeleeuwen
• Middeleeuws vervoer
• Middeleeuws vermaak

Deze special

Dit is een special waarin ik verschillende zelfgeschreven artikelen heb verzameld die allemaal een onderwerp uit de geschiedenis van de Middeleeuwen behandelen. Daarbij ligt de nadruk voornamelijk op de middeleeuwse cultuur en de geschiedenis van het dagelijkse leven.
Van enige mate van volledigheid kan binnen dit kader natuurlijk geen sprake zijn. Het gaat mij er vooral om een beeld te schetsen van een aantal uiteenlopende zaken en personen die typisch waren voor de middeleeuwen.

Hieronder volgt een toelichting op die aspecten van de middeleeuwse cultuur die in de artikelen aan bod zullen komen, waarbij ik aangeef welke titels je het beste kunt lezen als je meer wilt weten over het betreffende onderwerp. Wil je een artikel lezen kun je het aanklikken in de lijst die onderaan de special staat.

De eigen middeleeuwse wereld

De middeleeuwen kenden wellicht niet dezelfde hoogwaardige cultuur als de Romeinse tijd ervoor of de rennaissance erna, maar dat wil niet zeggen dat er helemaal geen cultuur of ontwikkeling was. Dat is ook niet denkbaar tijdens een periode die wel duizend jaar in beslag neemt. Het is meer zo dat zich gedurende die tijd een geheel andere, specifieke maatschappij heeft gevormd. Voor die wereld waren zaken die in de onderstaande hoofdstukjes aan bod komen typisch.

Edelen en ridders: feodale en hoofse cultuur

De heersende klasse in de middeleeuwen werd gekenmerkt door het feodale stelsel met keizers of koningen, vazallen en ridders. Ze woonden in kastelen en hechtten grote waarde aan onderlinge loyaliteit en persoonlijke eer. Aanvankelijk gaf dat een sterk op mannelijke kameraadschap gerichte cultuur, maar vanaf de 12de eeuw sloeg dit om naar de hoofse cultuur waarbinnen vrouwen ook een belangrijke rol speelden.

De volgende artikelen geven een beeld van hoofse en/of feodale cultuur:

• Floris V, Graaf van Holland en burchtenbouwer (1254-1296)
• Middeleeuwse ridders: wat was eigenlijk een ridder?
• Hoofse cultuur; een gedragscode voor edelen en ridders
• Hoofse literatuur

Monniken en andere geestelijken: het geestelijke leven in de middeleeuwen

Kloosters vormden in de middeleeuwen centra van wetenschap en de monniken gaven leiding aan het geestelijke leven. Vanaf de 13de eeuw kwamen daar in de steden universiteiten bij. Ook dat waren instellingen met een sterk religieuze inslag. Beide waren van grote invloed op het morele gedachtengoed van de middeleeuwse bevolking.

Artikelen die hier meer over vertellen zijn:

• Middeleeuwse monniken: franciscanen en domincanen
• Het ontstaan van universiteiten in de middeleeuwen

De middeleeuwse stadscultuur in de late middeleeuwen

In de tweede helft van de middeleeuwen kwam het stedelijke leven tot bloei, waarbij handel, gilden, universiteiten (ook een soort gilden) en bijvoorbeeld het bankwezen zich ontwikkelden. Deze nieuwe wereld leidde op tal van punten tot verandering van mentaliteit, zeker onder diegenen die in de steden woonden.

Artikelen waarin zaken die het nieuwe stadsleven bepaalden aan bod komen zijn:

• Middeleeuwse steden: wanneer was een plaats een stad?
• Middeleeuwse steden: de gilden
• Middeleeuwse monniken: franciscanen en domincanen
• Het ontstaan van universiteiten in de middeleeuwen

Middeleeuws vervoer

De middeleeuwen kenden een letterlijke dynamiek door een grote gedwongen mobiliteit enerzijds en vrijwillige reislust anderzijds, tenminste tot aan de 14de eeuw. Opvallend is daarbij hoezeer de vervoersmiddelen die mensen gebruikten waren aangepast aan het gebied waarin men woonde.

Informatie over de middeleeuwse reiziger en de manieren waarop men zich over land kon verplaatsen is te vinden in het artikel:

• Vervoer in de middeleeuwen: over land

Ondertussen ontwikkelde de scheepvaart zich ook, wat vooral van belang was voor het transport van goederen over grotere afstanden. Lees meer over schepen in de middeleeuwen in de artikelen:

• Vervoer in de middeleeuwen: binnenvaart
• Vervoer in de middeleeuwen: zeevaart in Noord-Europa
• Vervoer in de middeleeuwen: vikingschepen
• Vervoer in de middeleeuwen: Zuid-Europese schepen

Middeleeuws vermaak

De middeleeuwen kenden een echte 'speelcultuur', die gericht was op sport en spel, feest en muziek en het opvoeren van een grote hoveelheid theater, soms door professionele acteurs maar nog veel vaker door de bevolking zelf. Dat betrof zowel volwassenen als kinderen. Dat kwam omdat men op zoek was naar een tegenwicht voor de grote hoeveelheden ellende waar men ook mee te maken kreeg, zoals armoede, epidemiën en oorlogen.

Een goede indruk van het speelse karakter van de middeleeuwer is te vinden in het artikel:

• Sport, spel en speelgoed in de middeleeuwen